کودک وبازی

کودکان هدیه های الهی هستند که با سرشتی پاک ، پا به جهان هستی می گذارند. از آنجا که کودکان فطرتی به دور از آلودگیها دارند ، برعهده والدین و مربیان است تا با تربیتی صحیح ، آنها را از انحراف مصون دارند . مهربانی و انس با کودک ، نقش مهمی در تربیت و شکوفایی استعدادهای نهفته او دارد . کودکان در سنین مختلف ، نیازمند توجه و احترام هستند . از این رو والدین باید با دقت خواسته آنها را پاسخ گویند . روح ظریف و حساس کودکان با رفتارهای نسنجیده ، ناراحت و پژمرده می شود . بنابراین باید از هرگونه تحقیر و تمسخر آنها و به زبان آوردن عیبها و خطاهایشان بویژه در میان جمع ، پرهیز کرد . گفته اند روزی مردی در حضور پیامبر ، به خاطر کاری که فرزندش انجام داده بود ، از او عیب جویی کرد . پیامبر از این مسئله ناراحت شد و فرمود : «‌ فرزندت تیری از تیرهای توست . » یعنی فرزندت سرمایه و ذخیره آینده توست و تو با اهانت به شخصیت او هم به خودت ضربه می زنی و هم فرزندی را تحقیر می کنی که در آینده مددکار و پشتیبان تو خواهد بود . پیامبر اسلام (ص) در سخنی فرمود : « فرزندان خود را احترام کنید تا ازآمرزش الهی برخوردار شوید .»

یکی از آموزه های اسلام ، مهرورزی به كودكان و نشاط بخشی به آنهاست . همراهی پدر و مادر در بازی کودک ، خریدن پوشاک مناسب برای او ، قصه گفتن هنگام خواب و یا دادن هدیه ، فرزند را شاد و خشنود می کند .

از نظر اسلام ، مسئولیت پدر و مادر تنها اداره زندگی مادی و تأمین نیازهای جسمانی کودک نیست . پاسخگویی به نیازهای عاطفی و روانی کودک و توجه به جنبه های تربیتی او نیز بر عهده والدین است . وظیفه والدین دربرابر فرزندان آن چنان حساس است که امام سجاد (ع) درجهت انجام این مسئولیت ، از خداوند کمک می طلبد و چنین درخواست می کند که : « خدایا مرا در تربیت و تأدیب فرزندانم یاری و مدد فرما. » اگر والدین بتوانند از ابتدای کودکی ، رابطه خوبی با فرزندان خود برقرار کنند ، در ارضای نیازهای عاطفی و روانی آنها موفق خواهند بود . بدون تردید ، در دوران نوجوانی و جوانی نیز ارتباط بهتر و سالم تری با آنها خواهند داشت .

از آنجا که وظیفه اصلی والدین ، شکوفا سازی استعدادهای کودکان است ، اسلام هر آنچه را برای رسیدن به این هدف مفید باشد ، پذیرفته است و از والدین می خواهد که زمینه رشد کودک را فراهم کنند . بازی و استفاده از اسباب بازی ازجمله زمینه های رشد برای کودک است و به او فرصت می دهد تا جنبه های جسمی ، عاطفی ، اجتماعی و اخلاقی شخصیت خود را تقویت کند . از گذشته های دور تاکنون ، پدیده ای روانی ، اجتماعی و زیستی به نام بازی برای کسب لذت و تمدد اعصاب در زندگی انسان بویژه کودکان و نوجوانان وجود داشته است . به باور روان شناسان و جامعه شناسان ، بازی و اسباب بازی ، در روحیه و شخصیت کودکان اثر عمیقی برجای می گذارد . کودکان و نوجوانان از طریق بازی ، نقشهای اجتماعی را می آموزند و با الگوها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی جامعه خویش آشنا می شوند.

بنا بر تجربه و پژوهش های روان شناسانی چون پیاژه ، کودک آنچه را که در فرایند بازی یاد می گیرد ، بر خویش می افزاید و این آموزش در رشد شناختی و عاطفی او مؤثر است . بازی مؤثرترین و اصلی ترین راه یاد گیری برای کودکان است . از این رو می توان با برنامه ریزی از پیش تعیین شده ، از بازی برای تعلیم و آموزش موضوعات علمی ، مهارتهای اجتماعی و اصول اخلاقی سود جست .

بازی نیاز طبیعی کودک است و بدون توجه به آن ، کودک رشد سالمی نخواهد داشت . بازی نقش مهمی در پرورش و شکوفایی استعدادهای کودک دارد و برخی از نیازهای اساسی او را ارضاء می کند . کودک سرشار از انرژی است و نیاز دارد که این انرژی ها را به شکلی تخلیه کند . وقتی در محیط زندگی کودک ، زمینه های مثبت و سازنده ای برای تخلیه این انرژی ها وجود نداشته باشد ، به بی قراری و ناهنجاری در کودک می انجامد . اما اگر از این انرژیها به گونه ای مثبت و سازنده استفاده شود ، درون کودک مانند یک ژنراتور فعال شروع به بازتوانی و تولید دوباره انرژی می کند . این مسئله می تواند به رشد خلاقیت در کودک منجر شود . بازی بهترین وسیله برای پرورش هیجانها و عواطف است . كودك در حین بازی ، چگونگی بروز عواطف ، کنترل و ارضای مناسب آنها را یاد می گیرد . کودکانی که فرصت بازیهای گروهی را دارند ، احساسهای همدلانه بیشتری از خود نشان می دهند . بازی از نظر جسمی نیز سبب هماهنگی عضلات و اعضای بدن می شود . کودکانی که فرصت بازی داشته باشند ، چالاک ترند و بیشتر برای رویارویی با سختی های زندگی آماده می شوند . کودکان درمورد افرادی که زمینه لذت و سرگرمی و تفریح آنها را فراهم می کنند ، احساسات بهتری دارند . اگر والدین محیطی امن و سرشار از نشاط را برای کودکان فراهم آورند ، احساس ناامنی در آنان کمتر می شود .

مسئله آزاد گذاشتن کودک برای بازی ، هم در آموزه های تربیتی اسلام و هم در دیدگاههای روان شناسی ، پذیرفته شده است . البته این آزادی نباید به معنای بی بند و باری تلقی شود . چرا که بازی و سرگرمی کودکان نیز باید با تدابیر لازم و همراه با برنامه ریزی باشد . اما گاهی دخالتهای بی جا و غیرمنطقی بزرگترها در دنیای شیرین کودک ، موجبات آزردگی او را فراهم می کند . تحمیل نوع بازی و یا اسباب بازی به کودک ، باعث می شود که او در فردایی نه چندان دور ، فردی بدون اعتماد به نفس و وابسته به دیگران باشد . پیامبر اسلام (ص) در سخنی می فرماید : « فرزند خود را تا سن هفت سالگی آزاد بگذار تا بازی کند . » ایشان حتی کودکان را در سنین بالاتر نیز به بازی تشویق می کرد . امروزه روان شناسان تصریح کرده اند که بازی به گونه ای باور نکردنی در رشد جسمی و ذهنی کودک و شکل دادن شخصیت او مؤثر است . به نظر بیشتر روان شناسان اساس و پایه شخصیت یک بزرگسال ، به بازی در دوران کودکی او مربوط است .

امام محمد غزالی می گوید : « بازی اختصاص به دوره کودکی ندارد . بلکه فرزند در دوران نوجوانی نیز پس از مطالعه کتاب ، باید بازی کند ، تا خستگی ناشی از مطالعه ، از تن او برود . الزام کودک به مطالعه دائمی درس ، سبب ركود ذهنی او می شود . لذا کودک درصدد بر می آید كه از مطالعه و درس فرار كند . »

روان شناسان ، منع كردن کودک از بازی را ، باعث اختلال در رشد او و نیز سرکوب غرایز و پیدایش عقده های روانی می دانند . البته همانطور که گفتیم ، بازی کودکان باید سنجیده و متناسب با سن آنها باشد .

از نکات مهم در بازی و همنشینی با کودکان این است که خود را همسان آنها قرار دهیم تا آنها بهتر ما را درك كنند . در سیره پیامبر اسلام (ص) آمده است که ایشان با کودکان مأنوس می شد و در بازی آنها شرکت می کرد . رسول خدا ، آن چنان مهربان و متواضع بود كه هر زمان کودکان آن حضرت را می دیدند ، اجازه عبور به ایشان نمی دادند ، مگر اینکه دقایقی با بازی آنها همراه شود . با داستانی از رفتار مودت آمیز پیامبر با کودکان ، این سخن را به پایان می بریم . روزی پیامبر اسلام (ص) عازم مسجد بود . در راه با گروهی از کودکان که سرگرم بازی بودند ، رو به رو شد . کودکان تا آن حضرت را دیدند ، دور ایشان جمع شدند و با اصرار از پیامبر خواستند كه در بازی آنها شركت كند . پیامبر از یک سو نمی خواست آنها را برنجاند و از سویی دیگر باید خود را برای اقامه نماز به مسجد می رساند . آن حضرت ، صلاح را در آن دانست تا دقایقی با کودکان همراه شود و از آنان دلجویی کند . در این حال ، بلال حبشی از مسجد بیرون آمد و به جستجوی پیامبر پرداخت . وقتی آن حضرت را کنار گروهی از کودکان یافت ، به علت تأخیر پیامبر پی برد . بلال خواست کودکان را مورد عتاب قرار دهد . اما پیامبر او را از این کار نهی کرد و به وی فرمود : به خانه برو و تعدادی گردو و خرما برای آنها بیاور . بلال چنین کرد . پیامبر ، گردوها را میان کودکان تقسیم کرد و بدین گونه کودکان راضی شدند که پیامبر آنها را ترک کند و به مسجد برود .

۲-دنیای نشاط و سر زندگی:

دنیای کودکان، دنیای تازگی ها، شادی ها، شادابی ها و شگفتی ها و بازی، پشتوانه ی بزرگ شکل گیری شخصیت و رشد مناسب جسمی، هوشی و روانی کودک است. بازی پُل دوستی کودکان، فرصت کسب مهارت ها و هماهنگی رشد کودک از نظر جسمی، ذهنی و عاطفی است.

کودک در بازی به تجربه ی دنیای بیرون می پردازد؛ به ابداع و ابتکار می پردازد؛ دنیای آموخته های خود را وسعت و عمق می بخشد؛ توانایی ها و ضعف های خود را می شناسد و به تقویت چالاکی، تمرکز، حرکات جسمانی، حافظه و احساسات خود می پردازد. اگر بازی با اسباب و ابزارها و به ویژه اسباب بازی های مناسب همراه شود، بازی لذت بخش تر، آموزنده تر و جذاب تر خواهد شد.

در فرهنگ دینی ما بازی متن زندگی کودک است و والدین نه تنها باید فرصت هایی را برای بازی کودکان فراهم آورند که خود نیز با کودکان هم بازی شود و با ساختن موقعیت هایی لبریز از نشاط و سرزندگی و انجام بازی های مناسب، دنیای تجربی کودک را وسعت بخشند و از طریق بازی به شکوفایی و پرورش استعدادهای کودکان بپردازند.

بازی کودکان از عوامل گوناگون و چندگانه ای تأثیر می پذیرد. این عوامل را می توان به عوامل برونی و درونی تقسیم کرد. محیط، عنصر مهمی در تعیین نوع بازی بچه هاست. اگر محیط، روستا باشد و پدیده های طبیعی چون درخت، پرندگان و حیوانات در آن فراوان، چنین عناصری ابزار بازی و سرگرمی می شوند و در محیط شهر، عناصر و پدیده های دیگر دنیای کودک را به خود مشغول می دارند. جنس و سن نیز دو عنصر مهم و تأثیرگذار در نوع بازی ها هستند. پسران به بازی هایی گرایش دارند که پرشورتر و پر جنب و جوش باشند و دختران به بازی های آرام و ساکت و ملایم.

سن نیز عنصری تعیین کننده در نوع بازی کودکان است. بازی های ماه های آغازین تولد، حرکت دست و پا و سر، صداهای حنجره و دهان وچنگ زدن و حرکت دادن اشیاست.اما کودکان کم کم به بازی های جمعی علاقه نشان می دهند و در این بازی ها تجربه های ارزشمندی برای آینده اندوخته می کنند. بازی با کودکان تنها برای کودکان مفید نیست که برای بزرگ سالان نیز سازنده و مفید است. بازی کردن یک فعالیت لذت بخش است که در برگیرنده ی افراد، اشیا یا تحرک می باشد. هر چیزی، از فوت کردن حباب های صابون به اطراف گرفته تا خواندن یک قطعه شعر نوعی بازی محسوب می شود. تمامی والدین از این حقیقت آگاه هستند که بازی می تواند شامل هر فعالیتی باشد که کودک با اشیای اطراف خود انجام می دهد.

بررسی فرایند بازی و در نظر گرفتن آن به منزله ی یکی از فعالیت های انسان، به خصوص فعالیت های کودکان، از مسائلی است که روان شناسان همواره به آن توجه کرده اند. بازی مانند کُنش های روانی دیگر در شمار فعالیت اساسی روانی انسان قرار دارد . روان شناسان امروزه دیدگاه گسترده تری از جهان کودک و آن چه در آن می گذرد را عرضه داشته و تأکید خاصی بر آموزش و پرورش دوران کودکی و نقش مهم آن در زندگی آینده دارند. به طور مثال بلوم از پژوهش های خود نتیجه می گیرد که حدود 50 درصد از رشد هوشی کودک از بدو تولد تا 4 سالگی، حدود 30 درصد از 4 سالگی تا 8 سالگی و 20 درصد باقی مانده در فاصله ی 8 تا 17 سالگی شکل می گیرد.

نتیجه ی پژوهش ها در مورد رشد هوش کودک نشان می دهد همان طور که بهبود شرایط بهداشتی و تغذیه ای می تواند بر روی رشد جسمانی فرد نافذ بوده و آن را روز به روز بهتر گرداند، بهبود شرایط محیطی نیز امکان رشد هوشی کودک را هر چه بیشتر فراهم سازد؛ به این معنا که شرایط محیطی مساعدتر، امکان استفاده از توانایی های بالقوه ی وراثتی را افزون تر و ساده تر می سازد. در این راستا بازی یکی از عواملی است که بایستی مورد نظر قرار گیرد.

حال اگر بر اهمیت شرایط محیطی اتفاق نظر داشته باشیم، این سؤال پیش خواهد آمد که چگونه می توان از امکانات موجود به بهترین نحو استفاده نمود؟ از نظر ما بازی یکی از مهم ترین عواملی است که باید مورد نظر قرار گیرد، زیرا کودک آن چه را در اثر برخورد و تعاملات با محیط می آموزد، ضمن بازی تکرار کرده و با این تکرار درباره ی آن به بازاندیشی پرداخته و از این طریق آنها را بهتر درک می کند. بازی امکان تجربه و تعاملات مستقیم با عوامل محیطی را برای کودک فراهم می سازد. او با دست کاری کردن و تجربه ی مستقیم اشیا و روی دادهای محیطی، به دانسته ها و دانش خود می افزاید.

۳-خطر در کنار کودکان:

اسباب بازیهای خطرناک

وسایل خطرناک بسیاری (نه تنها اسباب بازیهای خطرناک) وجود دارند که کودک هرگز نمی بایست با آنها بازی کند. در واقع برعهده ی شماست که به هر شکل ممکن فرزندتان را از بازی کردن با این گونه وسایل پرهیز دهید: مواد محترقه، اجسام نوک تیز، روروک و... اسباب بازیهای الکتریکی نیز ممکن است باعث شوک و یا آسیب دیدگی کودک شود. اسباب بازیهای پرنده و دارای تیر نیز در صورتی که توجه کافی به نحوه ی استفاده شان نشود. می توانند آسیب دیدگی های چشم را به همراه داشته باشند.

اسباب بازیهای پرسروصدا

به خاطر داشته باشید در هنگام بررسی ایمنی یک اسباب بازی، میزان سروصدای تولیدی آن اسباب بازی و بلندی صوتها را در نظر داشته باشید. این نکته ای است که شاید در وهله ی اول مهم به نظر نرسد. سروصدای برخی اسباب بازیها مانند انواع تفنگ، اسباب بازیهای موزیکال و الکترونیکی ممکن است برحسب دسی بل، به بلندی صدای ترمز ماشین، کنسرت موسیقی راک، موتور هواپیما و تراکتور یا حتی بلندتر باشد. علی الخصوص زمانی را در نظر بیاورید که کودک اسباب بازی را مستقیماً نزدیک گوش خود قرار دهد. بر روی برخی از این قبیل اسباب بازیها، برچسب هایی وجود دارد که توصیه می کند، اسباب بازی مذکور بایستی حداقل 12 اینچ از گوش فاصله داشته باشد.

براساس استانداردهای بین المللی، اسباب بازیهای صدا داری که مورد استفاده شان در دست کودک است نمی بایست صداهای بلندتر از 90 دسی بل ایجاد نمایند و آن دسته از اسباب بازیها که در نزدیکی گوش کودک استفاده می شوند (مثل تلفن های همراه اسباب بازی) نبایستی صدهای بلندتر از 70 دسی بل داشته باشند. اگر میزان صدای تولید شده برحسب دسی بل روی اسباب بازی درج نشده باشد، شما خود می توانید با یک مقایسه ساده، میزان آن را تخمین بزنید: صدایی که یک زنگ تلفن در حد معمولی و میانگین ایجاد می کند در حدود 80 دسی بل است.

سایر موارد

از آنجا که بازیهای ویدئویی و کامپیوتری رواج بسیاری یافته است. توصیه می شود زمان بازی کامپیوتری و ویدئویی کودکان را به حداقل برسانید و اجازه ندهید از 1 تا 2 ساعت در روز تجاوز نماید.

مخصوصاً در بازیهای کامپیوتری، دقت کنید که پرخاشگری را در کودک شما تقویت و تشدید نکند و عادات منفی را تقویت ننمایند. همیشه ساده ترین نوع اسباب بازیها که در واقع «خودشان هیچ کاری انجام نمی دهند» به بیشترین میزان، خلاقیت بچه ها را شکوفا می سازند و سالها می توانند مورد استفاده قرار گیرند.