شب ادراری در کودکان
رختخواب خیس کابوس شبانه ی کودکان
باز هم بينتيجه بود. با دو دست شقيقههايش را فشار داد. سرش گيج ميرفت. اينبار ديگر ميخواست به معلم مدرسة پسرش بگويد كه او را سر كلاس و جلو دانشآموزان ديگر براي اين عادت زشتش سرزنش كند. همة راهها را امتحان كرده بود. انواع تنبيهها و تشويقها را براي ترك اين عادت ناپسندش در نظر گرفته بود. اما هيچكدام مؤثر نبود. شبها همهچيز خوب بود. پسرك قول ميداد و با وعدههاي مادر بهخواب خوش فرو ميرفت. اما صبح روز بعد، مادر ميماند و يك رختخواب خيس. پسرك انكار ميكرد: من اينكار را نكردهام! مادر درمانده شده بود. شايد در تربيت كودكش سستي و سهلانگاري كرده بود. به چشمانش نگاه كرد، معصوم بودند و ترسان. دستش پايين افتاد و در برابر كودك بيگناه شرمگين شد ...
رختخواب خيس
شبادراري به معناي ناتواني در كنترل ادرار در طول ساعات شب است. اغلب پزشكان اين اصطلاح را براي كودكان زير پنج سال بهكار ميبرند؛ با اين حال، 5 ميليون كودك در ايالات متحدة امريكا زندگي ميكنند كه بعد از شش سالگي هم رختخواب خود را خيس ميكنند. پس بپذيريد كه كودك شما تنها نيست. براي شناخت پديدة شبادراري بايد بدانيم كه كليهها چگونه كار ميكنند. كار كليهها ساختن ادرار است. ادرار از طريق حالبها به مثانه فرستاده ميشود. مثانه شبيه بالون است و ادرار را در خود نگه ميدارد. يك دريچة عضلاني نيز مانع خروج ادرار از مثانه ميشود. با پر شدن مثانه، يك پيام عصبي به مغز ميرسد و مغز دستور باز شدن دريچة عضلاني را صادر ميكند. اگر كودك در زمان خواب اين پيام را دريافت نكند، مثانة او خودبهخود خالي ميشود.
علل ايجادكنندة شبادراري ناشناختهاند. اما عوامل متعددي با اين عارضه ارتباط دارند:
1. حجم مثانه: شبادراري ممكن است بهدليل ظرفيت كم مثانه باشد.
2. سابقة خانوادگـــي: كودكان والديني كه شبادراري داشتهاند، بيشتر احتمال دارد كه به اين عارضه دچار شوند.
3. عفونت: عفونت كليهها يا مثانه ممكن است باعث شبادراري كودكي شود كه سابقة اين مشكل را نداشته است.
4. كمبــود هـــورمون ضد ادرار:ميزان اين هورمون در بدن كودكاني كه رختخواب خود را خيس مي كنند كمتر از سايرين است.اين هورمون ساخت ادرار را كاهش ميدهد.بنابراين،افراد داراي سطح پايين هورمون ضد ادرار ممكن است ادرار بيشتري بسازند و مستعد شبادراري باشند.
5. تأخير در رشـــد و نمـــو: كودك ممكن است به علت تأخير رشد دستگاه عصبي خود قادر به دريافت پيام از مثانة پر نباشد.
6. خـــواب بسيار عميق: تعدادي از پزشكان به در نظر گرفتن اين عامل بهتنهايي اعتقادي ندارند.
7. رژيم غذايــــي: مصرف شكلات و مواد كافئيندار و محصولات غذايي حاوي مواد رنگي مصنوعي كودك را مستعد شبادراري ميكند.
8. علل رواني و عاطفي: برخي از كودكان دچار مشكلات رواني و عاطفياند و اعتمادبهنفس كافي براي كنترل ادرار پيدا نكردهاند. اين كودكان نيز مستعد شبادرارياند.
كودكان در حدود پنج الي شش سالگي كنترل ادرار در طول شب را بهدست ميآورند. اما 15 درصد كودكان پس از پنج سالگي همچنان در شب رختخواب خود را خيس ميكنند. جالب آنكه 3 درصد افراد تا پانزده سالگي نيز گاهگاه به اين مشكل دچار ميشوند. آنچه اهميت دارد دانستن اين موضوع است كه شبادراري بيماري نيست، بلكه وضعيتي است كه نياز به درمان مؤثر و مداوم دارد.
آشنا كردن كودك با عارضة شبادراري
گاه كودك از شما ميپرسد: «من نميخواهم رختخوابم را خيس كنم. نميخواهم شما را به دردسر بيندازم. پس چرا اين اتفاق ميافتد؟» ابتدا بايد به كودك بفهمانيد شبادراري گناه نيست. خودتان هم باور كنيد كه كودك بدون هيچ غرضي اينكار را انجام ميدهد. پس تنبيه يا شرمنده كردن او وضع را بهتر نخواهد كرد. براي كودكتان توضيح دهيد كه احتمالاً كلية او بيشتر از كلية ديگران ادرار ميسازد يا مثانهاش قادر به نگهداري ادرار نيست. ميتوانيد با يادآوري اين مسئله كه شما و پدرش هم مثل او بودهايد، فرزند خود را متوجه كنيد كه تنها نيست. يك بادكنك را از آب پر كنيد. به كودك بگوييد كه اين بادكنك شبيه مثانه است. وقتي پر ميشود به ديوارههايش فشار ميآيد و كشيده میشود. تا زماني كه دهانة بادكنك بسته باشد، آب از آن خارج نميشود. هرگاه مغز دستور دهد، دهانة بادكنك باز ميشود و ادرار بيرون ميريزد. به كودك بفهمانيد كه فرمان مغز همان چيزي است كه او بايد هنگام خواب دريافت كند. همچنين، كودك بايد از نظر مشكلات و بيماريهاي مربوط به شبادراري بررسي شود. بخصوص كودكي كه علاوه بر شب، در طول روز هم دچار مشكل در كنترل ادرار است. اين كودك را بايد پزشك معاينه كند و تحت آزمايشهاي ادراري قرار گيرد. خوشبختانه بجز در مورد كودكاني كه دچار بيماريهاي زمينهاي مانند ديابت و عفونت يا ناهنجاريهاي مادرزادياند، اغلب معاينات كودك را طبيعي نشان ميدهند.
درمان شبادراري كودكان
راههاي متفاوتي براي جلوگيري از شبادراري كودكان وجود دارد. توصيههاي كاربردي زير را بهخاطر بسپاريد:
1. نوشيدن مايعات را قبل از خواب كودك محدود كنيد. بعد از شام، نوشيدن حداكثر يك ليوان آب كافي است. مقدار دقيق مايع مورد نياز بدن كودك خود را از پزشك بپرسيد.
2. كـــودك را پيش از خواب به توالت بفرستيد. اگــــر مثانهاش پر نيست، مجبورش نكنيد که آن را خالــــي كند. اين كار باعث مي شود رختخوابش را خيس كند زيرا در كار مثانه اختلال بهوجود مـــيآورد.
3. محدودسازي مصرف مايعات در طول روز هيچ كمكي به بهبود شبادراري نميكند. محدودسازي مايعات بايد حداكثر دو الي سه ساعت قبل از خواب كودك باشد.
4. شبها چراغ توالت را روشن بگذاريد. گاه ترس از تاريكي باعث ميشود كه كودك رختخوابش را ترك نكند.
5. ميتوانيد از روش جايزه و ستاره كمك بگيريد. جدولي براي كودك رسم كنيد و هر روز در آن يادداشت كنيد كه شب قبل را خشك گذرانده يا خيس. بهازاي شبهاي خشك به او ستاره بدهيد و بعد از آنكه چند ستاره گرفت، تشويقش كنيد.
استفــــاده از زنگ هشــــدار دهنده
در كودكي كه رختخوابش را خيس ميكند، بايد راه عصبي مغز به مثانه تقويت شود. زنگهاي هشداردهنده براي تقويت اين مكانيسم بهكار ميروند. يك گيرندة رطوبت، بلافاصله پس از شروع ادرار كردن كودك، در رختخواب او فعال ميشود و زنگ را بهصدا درميآورد. برخي از اين زنگها لرزشي هستند كه براي كودكانِ دچار مشكلات شنوايي يا آنهايي كه به همراه سايرين در يك اتاق ميخوابند بهكار ميروند. هنگامي كه كودك بيدار ميشود و به سمت توالت ميرود، اين زنگ هشداردهنده عضلات سقف لگن را تحريك و منقبض ميكند. در نتيجه، جلو خروج بيشتر ادرار گرفته ميشود. بهتدريج كودك ميآموزد كه پيش از بهصدا درآمدن زنگ از خواب بيدار شود يا تمام شب را بدون نياز به ادرار كردن به خواب رود. به اين ترتيب، مشكل شبادراري حل ميشود. استفاده از اين روش براي كودكان زير هفت سال مناسب نيست. زيرا كودك بايد آنقدر بزرگ شده باشد كه مشكل شبادراري را دريابد و، بهعنوان بخشي از درمان، با والدين و پزشك همكاري كند. براساس آمار بهدستآمده، اين زنگها ميتوانند تا 70 درصد در درمان شبادراري مؤثر باشند. اما در 10 الي 15 درصد موارد، احتمال عود شبادراري وجود دارد. توصيه ميشود كه استفاده از اين زنگها حداقل سه هفته پس از خشك شدن رختخواب كودك ادامه يابد. بهنظر ميرسد كه درمان هر كودك با اين روش به چهار الي پنج ماه زمان نياز دارد.
درمان دارويي شبادراري كودكان
داروها بسيار سريعتر از زنگهاي هشداردهنده عمل ميكنند، بخصوص در كودكاني كه به اردو يا سفر چندروزه ميروند. اما اين داروها، بهجاي معالجه كردن عارضه، آن را براي مدت كوتاهي پنهان ميكنند.
* اسپري استنشاقي دسموپرسين براي مدت زمان كوتاه مفيد است. اين دارو باعث كاهش توليد ادرار ميشود، بسيار سريع اثر ميكند و عوارض جانبي بسيار كمي دارد. طرز مصرف آن به صورت يك پُف در هر سوراخ بيني قبل از خواب است.
* داروي ايميپرامين هم كه در درمان افسردگي بالغين بهكار ميرود، با بهبود وضعيت خواب كودك، از عارضة شبادراري جلوگيري ميكند. همچنين اين دارو، با اثر بر عضلات مثانه، مانع شبادراري ميشود. بهخاطر داشته باشيد كه نبايد بيش از سه ماه از اين دارو استفاده كنيد زيرا ميتواند موجب تغيير رفتار كودك شود.
* در مورد برخي كودكان كه عضلات مثانة آنها قبل از پر شدن كامل مثانه منقبض ميشود، اكسيبوتين كاربرد دارد.
عــــــــــود شب ادراري
گاه كودكاني كه مدتهاي طولاني رختخواب خود را خيس نكردهاند، دوباره شروع به شبادراري ميكنند. اين عارضه در اغلب موارد علت رواني دارد. كودك بهدليلي كه ميتواند تولد يك خواهر يا برادر جديد باشد مضطرب و نگران است. چنين كودكي نياز به مشاورة رواني دارد و لازم است با او دربارة آنچه نگرانش ميكند صحبت شود. از هر صد كودك مبتلا به شبادراري، يك تا دو كودك تا پانزده سالگي رختخواب خود را خيس ميكنند. شبادراري عارضهاي پردردسر ولي خوشخيم است و در بيشتر موارد بهسادگي برطرف ميشود. بسياري از كودكان سعي ميكنند بيدار بمانند تا جلو اين اتفاق را بگيرند. بايد به چنين كودكاني اطمينان داد كه اين مسئله دير يا زود حل خواهد شد. پزشك و پدر و مادر در كنار او هستند و او را حمايت ميكنند تا مشكل بهطور كامل برطرف شود.
شب ادراري كودكان مشكلي است كه براي كودكان وخانوادة آنها از زمانهاي دور موجود بوده است . شرح خيس كردن كودكان در نوشته هاي 1550 سال قبل از ميلاد هم ديده مي شود لذا علي رغم پيشرفت دانش بشر در مورد مكانيسم ايجاد شب ادراري هنوز معلومات ما در مورد چگونگي ايجاد شب ادراري و نحوه درمان قطعي آن كامل نيست.
درسن شيرخوارگي ادرار كردن طفل كاملا رفلكسي و بي اختيار است . در اين سن, پر شدن مثانه باعث تحريك گيرنده هايي در جدار مثانه مي شود و هرچه مثانه پرتر باشد اين تحريكات بيشتر مي شود تا اينكه رفلكسي از طريق اين گيرنده ها ونخاع ايجاد شود و منجربه انقباض مثانه و تخليه آن گردد . با بزرگتر شدن كودك وتكامل مراكز عصبي,بنظرمي رسد كه درسن1تا2سالگي كودك مي تواند پر شدن مثانه خود را درك كند و تدريجا اين توانايي را بدست مي آورد كه مدت كمي تخليه مثانه را به تعويق بياندازد در سالهاي دوم تا سوم عمر , با تكامل مراكز عصبي , مغز كنترل بيشتري روي اعمـال مثانه پيدا مي كند و در نتيجه طفل قادر مي شود كه مدت بيشتري ادرار را در مثانه نگاه دارد معمولا تا سه سالگي اكثر اطفال بخوبي قادرند ادرارشان را در روز كنترل كنند اما توانايي كنترل ادرار در شب , اكثرا ديرتر حاصل مي شود . در سن 4 تا 5 سالگي مراكز عصبي مغز قادرند انقباضات مثانه را در خواب هم كنترل كنند بعلاوه تا اين سن ظرفيت مثانه كودك هم زياد شده و مي تواند حجم بيشتري ادرار را نگاهداري كند. البته اين روند تكامل در جوامع گوناگون سرعت يكساني ندارد . حتي دريك جامعه هم در طبقات مختلف مي تواند متفاوت باشد. وحتي در دختر ها معمولا اين كنترل زودتر از پسر بچه ها بوجود مي آيد.
◄ تعــــــريف شب ادراري :
در صورتي كه كودكي به طور مكرر حداقل 2 بار در هفته و به مدت حداقل 3 ماه پياپي بدون استفاده از داروهاي ادرار آور و يا بدون داشتن بيماريهاي زمينه اي مانند ديابت و صرع و بيماريهاي سيستم اعصاب بستر خود را خيس كند , و سن كودك بالاي 5 سال باشد, مي توان او را بعنوان كودك دچار شب ادراري مورد بررسي قرار داد. بطور كلي شب ادراري در 10 تا 15% كودكان حدود 6 ساله موجود است اما هر چه سـن بالاتـر مي رود تعدادي ار كودكان خود بخود بهبودي پيدا مي كنند . بطوريكه در سن 10 سالگي حدود 5% از كودكان و در 15 سالگي تنها 1% كودكان شب ادراري دارند. و بايد توجه داشت كه شب ادراري در پسرها 2 تا 3 برابر دختر هاست.
◄ علـــل شب ادراري در کــــودکان:
در بيش از 80% از موارد ، كودك مبتلا به شب ادراري هيچ بيماري و يا عيب و نقص عضوي و بدني ندارد و در كمتر از 20% موارد ممكن است بيماري هايي مانند : ديابـت , عفونت ادراري , بيماريهاي مادرزادي كليه , نوعي كم خوني و عيوب نخاع و بيماريهاي سيستم اعصاب , علت شب ادراري باشد . كه خوشبختانه در مورد فرزند شما با توجه به معاينات وآزمايشات انجام شده اينگونه مشكلات وجود ندارد . لذا شب ادراري در فرزند شما يك بيماري تلقي نمي شود و آيندة كودك شما كاملا روشن است . و اين شب ادراري سرانجام حتي بدون درمان برطرف خواهد شد.
توجه داشته باشيد اين خيس كردن , در هنگام خواب اتفاق مي افتد , و كودك شما هيچگونه دخالتي در آن ندارد لذا تنبيه و تحقير طفل در نزد خودتان يا ديگران ويا مسخره كردن وي , نه تنها هيچگونه تاثيري در بهبودي آن ندارد بلكه با ايجاد فشار روحي وضع كودك را به مراتب بدتر مي كند. ثابت شده است عوامل ارثي و سوابق والدين نيز در بروز شب ادراري موثر است . اما بايد توجه داشت همانطور كه زمان راه افتادن و حرف زدن بچه ها با همديگر متفاوت است , روند بالارفتن ظرفيت مثانه و زمان قدرت كنترل مثانه نيز در كودكان ممكن است باهم متفاوت باشد.
مسايل روحي و عاطفي از مهمترين علل شب ادراري هستند . اين مورد بخصوص در نزد كودكاني ديده مي شود كه قبلا كنترل ادرار داشته اند اما اكنون دچار شب ادراري شده اند. از جمله عوامل روحي كه مي تواند سبب شب ادراري گردد ميتوان از موارد زير نام برد:
-
تولد يك نـــوزاد درخانواده كه موجب مي شود توجه پــدر و مـادر به نــوزاد معطوف گردد و به كودك بزرگتــــر كمتر مورد توجه قرار گيرد .
-
جدايـــي پـــدر و مـــادر
-
اختلافات و كشمكشهـــاي درون خانـــواده
-
جابجايـــي خانواده
-
مسافـــرت يا فوت يكي از والدين
-
تحقيـــر و تنبيه بيش از حد بزرگتـــر ها نسبت به كودك
-
ايجــاد تــرس و هيجــان و اضطــراب شديد در كودك با شنيدن ويا ديدن مناظر, فيلمها ويا بازي هاي ترسناك كامپيـــوتري
-
از ديگر عوامل بسيار مهم در شب ادراري كه به تازگي و در سالهاي اخير بسيار اهميت پيدا كرده است , آلرژي و حساسيت كودك به غذا ها و بخصوص شيـــر گاو است . لذا بايد دقيقاً توجه داشت كه در چه شبهايي و با مصرف چه موادو يا غذاهايي اين شب ادراري تشديد مي شود. تا از مصرف آنها پرهيـــز گردد .
قبلا تصور مي شد كه كودكان مبتلا به شب ادراري خواب عميق تري دارند و يا شب ادراري ناشي از اختلال در خواب و بيدار شدن كودك است . اما بتازگي نشان داده شده است كه بين خواب كودكان مبتلا به شب ادراري و ساير كودكان تفاوتي وجود ندارد و خيس كردن در هر مرحله از خواب ( چه در مرحله خواب عميق و چه در مراحل خواب سطحي ) ممكن است اتفاق بيافتد.
◄ درمــــــــان :
۱- از بين بردن تمامي فاكتورها و مسايل عاطفي و روحي كه منجر به اضطراب و مشكلات عصبي در كودك مي شود ( در قسمت قبلي به آن اشاره شد)
۲- استفاده ازتشكچه هاي زنگ دار كه در صورت تماس با اولين قطره ادرار زنگ آن بصدا درمي آيد و موجب بيداري كودك مي شود. استفاده از اين دستگاه باعث مي شود كه ظرف چند هفته يك رفلكس شرطي دركودك ايجاد شود بطوري كه حتي پرشدن مثانه نيزميتواند بتدريج باعث بيدار شدن كودك گردد.
۳- در روز بايد مايعات زيادي استفاده گردد و به كودك آموزش داد تاحتي الامكان در طول روز ادراركردن را به تاخير اندازد تا حجم مثانه بيشتر شده و در طول شب ديرتر پر گردد، بديهي است ار غروب آفتاب به بعد لازم است مصرف مايعات و غذاها و ميوه هاي آبدار به حداقل برسد و كودك حتما قبل از خوابيدن ادرار كند.
۴- تشويق طفل هم در انجام اين تمرينات و رعايت دقيق درمانهاي دارويي و غير دارويي بسيار مؤثر است . حتي مي توان كودك را به ازاي هر چند شب كه خيس نمي كند تشويق نمود و در صورت عدم خيس كردن براي مدت طولاني براي وي جايزه اي نيز خريد . (اين مسئله در مورد كودكاني كه در طول روز در لباس خود نم مي زنند نيز صادق است )
۵- درمانهاي دارويي كه از جمله آنها ايمي پيرامين است . ايمي پيرامين دارويي است كه در درمان تعدادي از ناراحتي هاي روحي و افسردگي بكار مي رود لذا ممكن است شما از مصرف آن اكراه داشته باشيد . اما بايد توجه داشته باشيد تاثير اين دارو جدا از خاصيت ضد افسردگي آن است و از طريق تاثير بر اعصاب مثانه عمل ميكند. لذا مي توانيد بدون دغدغه آنرا مصرف نماييد چرا كه اين دارو عوارضي براي كودك شما ندارد. در 25 تا 40% كودكان بدنبال مصرف اين دارو بهبودي حاصل مي شود اما از آنجائيكه پس از قطع دارو ممكن است شب ادراري مجددا عود نمايد,لازم است اين دارو حداقل براي سه ماه مصرف شود و قطع آن نيز تدريجي باشد . از داروهاي ديگر مي توان از قرص و اسپري بيني دسموپرسين و قرص اكسي بوتينين نام برد كه در موارد خاصي مي تواند مفيد باشد .
۶- درمانهاي روانپـــــزشكي بيشتر در مورد كودكانــــي بكار مي رود كه از مسايل روحــي و روانــي زيادي رنج مي برند.
◄ در پايـــان متذكـــــر مي شـــــوم :
اگر چه شب ادراري سبب ناراحتي خانواده وخود كودك مي گردد اما خوشبختانه در اكثر بچه ها بهبود پذير است و حتي بدون درمان نيز اين عارضه ممكن است برطرف گردد. اما از آنجائيكه شب ادراري ممكن است علامت بسياري از بيماريهاي مهم و جدي در كودك باشد , درمانهاي توصيه شده براي كودك خود را هيچگاه جهت ديگران تجويز نفرماييد چون براي اثبات وجود و يا عدم وجود اين بيماريها , بررسي و معاينه كودكان مبتلا به شب ادراري توسط پزشك حاذق ضروري است.